Timacum Minus

Utvrđenje

Utvrđenje Timacum Minus sagrađeno je na relativno ravnom terenu. Pravougaone je osnove, dimenzija 144 x 112 m i ukupne površine oko 2 ha.

Izgradnja prvog zemljanog utvrđenja vezuje se za period od sredine do kraja I veka (faza I). Tragovi najstarijeg utvrđenja sa drvenim kulama registrovani su na sektoru zapadne kapije. Izgradili su ga pripadnici kohorte Cohors I Thracum od zemlje i palisada. Najstarije utvrđenje bilo je okruženo odbrambenim rovom – fossa. Ostaci rova evidentirani su duž istočnog bedema utvrđenja. Istočna strana utvrđenja ujedno je i najbliža reci Beli Timok.

Prvo kameno utvrđenje pravougaone osnove sagrađeno je početkom II veka, a njegovi tragovi registrovani su na sektoru zapadne kapije, na severozapadnom i severoistočnom uglu utvrđenja. Samo utvrđenje je bilo pravougaonog plana, sa zaobljenim uglovima, dimenzija 144 x 112 m (faza II). Sagrađeno je od kamena i rečnih oblutaka koji su vezani malterom. Četvorougaone kule sagrađene su sa unutrašnje strane bedema. Arheološki je istražena zapadna kapija utvrđenja (porta principalis sinistra) širine 3 m. Ulaz je bio čuvan pomoću dve kvadratne kule postavljene sa unutrašnje strane bedema. Duž linija istočnog i zapadnog bedema postavljene su iste kvadratne kule između uglova i kapija utvrđenja. Izgradnja ove fortifikacije vezana je za graditeljsku delatnost imperatora Trajana (98–117. god.). U utvrđenju je posvedočen boravak kohorte Cohors II Aurelia Dardanorum, osnovane najverovatnije u vreme Marka Aurelija (161–180. god.).

Sledeća faza izgradnje Timacum Minus-a odnosi se na obnovljeno utvrđenje sa novoizgrađenim defanzivnim kvadratnim kulama (faza III). Vreme izgradnje povezuje se sa obnovom fortifikacije posle prvih gotskih upada na teritoriju provincije Gornje Mezije sredinom III veka u vreme imperatora Trajana Decija (249–251. god.). Ovaj sloj je registrovan na sektoru zapadne kapije, duž zapadnog bedema i na sektoru južne kapije. Arheološki materijal iz ovog sloja tipičan je za period III i prve polovine IV veka. Novoizgrađene defanzivne kule su izbačene sa spoljne strane linije bedema. Karakteristika ove faze je zidanje bedema blokovima od sivog peščara i spolijama, arhitektonskim mermernim elementima sa starijih građevina. Usled urgentnosti i nedostatka kvalitetnog kamena za ojačanje bedema utvrđenja, korišćeni su i nadgrobni spomenici sa starije nekropole (II–III vek). U ovoj fazi evidentirana je i obnova zapadne i južne kapije utvrđenja. Rezultati arheoloških istraživanja na zapadnom i severnom bedemu kao i na severozapadnom uglu ukazuju da je u ovoj fazi 16 do 20 kula branilo utvrđenje. Južna kapija (porta praetoria) sagrađena je od velikih blokova peščara u tehnici suhozida. Sačuvana je do visine koja omogućava uspešnu rekonstrukciju. Posadu utvrđenja i dalje čine vojnici kohorte Cohors II Aurelia Dardanorum sve do poslednjih decenija IV veka.

Poslednja obnova utvrđenja bila je krajem IV veka. Nova fortifikacija sa ojačanim bedemom i izbačenim kulama u tehnici opus mixtum vezuje se za vreme vladavine Valentinijana i Valensa (364–375. god.). Obnova je registrovana na severnom, zapadnom i južnom bedemu kao i na uglovima utvrđenja. Tragovi obnove ogledaju se i u prikupljenom arheološkom materijalu. Kapije utvrđenja su zatvorene uz pomoć novoizgrađenih velikih kula (faza IV). Novi bedem, širine 2 m, postavljen je uz postojeći kameni bedem. Utvrđenje je stradalo verovatno u hunskoj najezdi 441. godine. Dosadašnjim arheološkim istraživanjima nije registrovana obnova utvrđenja nakon ovog razaranja.

Najmlađi horizont nalazišta u Ravni je srednjovekovno naselje verovatno iz X veka. Ovo je utvrđeno na osnovu grobnih nalaza sa obližnje nekropole na lokalitetu Slog. Arheološki materijali i antropološke analize pokazuju da je na njoj sahranjivan slovenski živalj u periodu od kraja IX do kraja XI veka. Evidentirani nalazi ulomaka keramike iz unutrašnjosti utvrđenja Timacum Minus-a ukazuju da je ovo naselje obnovljeno u periodu XII i XIII veka.

Istraženi objekti

Građevina u centralnom delu utvrđenja (horreum)

U centralnom delu utvrđenja nalazi se objekat pravougaone osnove koji je južnom fasadom izlazio na severni portik glavne ulice pravca istok-zapad (decumanus). Izgrađen je u tehnici opus mixtum, kombinacijom kamena i redova opeke koji su vezani krečnim malterom. Građevina ima zidove ojačane pilastrima koji su nosili gornji sprat. Orijentacija zgrade je istok-zapad. Uloga objekta je još uvek nejasna iako se pretpostavlja da je reč o žitnici (horreum). S obzirom na rezultate geofizičke prospekcije neistraženih delova objekta, nije isključeno da se radi o zgradi administrativno-vojne uprave Timacum Minus-a (principia). Građevina datira iz IV veka.

Kružni arheometalurški objekat

Građevina kružnog oblika sa kružnim bazenom u sredini prečnika 6 m istražena je u severoistočnom unutrašnjem uglu utvrđenja. Objekat je izgrađen od kamena vezanog krečnim malterom. Registrovan je pod od hidrauličnog maltera. Namena ravanskog utvrđenja povezuje sa metalurškim aktivnostima, pa se pretpostavlja da je ovaj objekat (cisterna) služio za flotaciju rude i separaciju srebra i zlata. O tome svedoče preliminarne arheometalurške analize uzoraka. Tragovi metalurške aktivnosti, livenja i kovanja gvožđa evidentirani su i na sektorima severne i južne kapije utvrđenja.

Južna kapija (porta praetoria)

Arhitektonski najzanimljivija, južna kapija utvrđenja očuvana je u velikoj meri i ima sve potrebne elemente za rekonstrukciju, ističe se posebnom tehnikom izgradnje. Sačinjena je delom od monumentalnih blokova peščara u tehnici suhozida što ukazuje da su je izgradili lokalni zidari. Ova jedinstvena rimska kapija ima četiri građevinske faze. Kapija flankirana kulama pravougaone osnove izgrađena je, najverovatnije, krajem III veka. Najmlađa faza života na sektoru južne kapije utvrđenja Timacum Minus-a završila se sredinom V veka.

Rimsko kupatilo (Terme I)

Severoistočno od utvrđenja, na obali Belog Timoka, istražen je objekat Terme I. Ovo rimsko kupatilo u svom sklopu ima apodyterium – svlačionicu sa istočne strane građevine. Na nju se nastavlja mlako zagrejana prostorija (tepidarium). Sa njene desne strane su dve jače grejane prostorije (caldaria) koje su povezane sa ložištem (praefurnium). Sa južne strane objekta je hladno kupatilo (frigidarium) sa bazenom. Terme I su sagrađene od lomljenog kamena i rečnih oblutaka vezanih krečnim malterom. Kupatilo je podignuto u II veku, a u upotrebi je bilo sve do kraja IV veka.

Građevina sa hipokaustom (Terme II)

Građevinski objekat sa sistemom podnog grejanja, hipokaustom, delimično je istražen. Nalazi se jugozapadno od utvrđenja. Objekat nije u celosti istražen i nije moguće pouzdano definisati njegovu funkciju. Pretpostavlja se da je ovo još jedno javno kupatilo. Sa južne strane objekta, otkrivene su dve apside (veća i manja) izgrađene od kamena i oblutaka vezanih malterom. Delimična istraženost otežava i preciznije datiranje ovog objekta, ali se generalno opredeljuje u period II-III veka.

Istraživanja Timacum Minus-a

Prva istraživanja

Utvrđenje na obali Belog Timoka, kod sela Ravna, nadomak Knjaževca poistovećeno je sa rimskim Timacum Minus-om podignutim sredinom I veka n.e. Prve podatke o njemu zabeležio je lekar Stevan Mačaj, fizikus knjaževačkog okruga. U svom radu „Građa za topografiju okruga Knjaževačkog“ iz 1866. godine pominje starine u Ravni. Osim što je ostavio prve pisane podatke o ovom utvrđenom gradu, Mačaj je usmerio još jednog istraživača starina ka Timacum-u.

Etnograf i putopisac Filip Feliks Kanic je u društvu Stevana Mačaja posetio Timacum Minus. Tom prilikom je zabeležio da je uveren da se nalazi na jednom rimskom kastrumu. Kanic je svoja zapažanja objavio 1892. godine u knjizi “Rӧmische Studien in Serbien” („Rimske studije u Srbiji“).

Pionirske epigrafske radove, vezane za ravansko utvrđenje, objavio je urednik berlinskog “Corpus Inscriptionum Latinarum” („Korpus latinskih natpisa“), Alfred Domaševski, koji je posetio Knjaževac 1866. godine.

U svom naučnom radu „Knjaževački okrug (sa kartom)“ (Glasnik Srpskog učenog društva, knj. XLIX, Beograd 1881, 53–124) general Jovan Mišković detaljnije je preradio i dopunio podatke o ravanskom kastrumu koje je za sobom ostavio dr Mačaj.

Početkom XX veka o „gradu Ravni“ piše lingvista i antropogeograf Marinko Stanojević, rodom iz Jakovca. U svojoj knjizi „Timok“, 1940. godine objavljuje podatke o nalazištu u Ravni i ostalim antičkim spomenicima knjaževačke oblasti.

Ključni momenat u istoriji istraživanja Timacum Minus-a je saradnja između Antuna fon Premerštajna iz Austrijskog arheološkog instituta i profesora Beogradskog univerziteta Nikole Vulića. U periodu između 1899. i 1902. godine započeta su prva arheološka istraživanja ravanskog utvrđenja. Rezultati istraživanja objavljeni su sredinom dvadesetog veka u časopisu Spomenik Srpske Kraljevske Akademije, br. XCVIII. Nikola Vulić rukovodio je istraživanjima sve do početka Drugog svetskog rata. Saradnik prof. Vulića bio je direktor Niškog muzeja Aleksandar Nenadović. Veći deo pokretnog arheološkog materijala sa ovih istraživanja i danas se čuva u niškom muzeju.

Početak sistematskih arheoloških istraživanja

Nakon višedecenijske pauze u drugoj polovini XX veka, započeta su prva sistematska istraživanja Timacum Minus-a. Pod rukovodstvom dr Petra Petrovića 1975. godine Arheološki institut iz Beograda i Zavičajni muzej Knjaževac započeli su prvu kampanju arheoloških istraživanja. Svetozar Jovanović, kustos arheolog Zavičajnog muzeja Knjaževac, pružio je veliki doprinos u realizaciji ovih istraživanja.

Godine 1991. realizovana su istraživanja u okviru projekta međunarodne saradnje YU-USA “Metallurgy and military organization at Roman Ravna” („Metalurgija i vojna organizacija na rimskoj Ravni“). Saradnici sa američke strane bili su sa Univerziteta iz Mičigena i Olbanija.

U periodu od 1994. do 1996. godine izvršena su prva zaštitna iskopavanja prilikom rekonstrukcije lokalnog puta Ravna–Debelica. Na obližnjem bregu Slog otkrivene su poznorimska i srednjovekovna nekropola. Uporedo sa istraživanjem ravanske nekropole odvijala su se iskopavanja južne kapije utvrđenja (porta praetoria).

Nakon dužeg prekida arheoloških istraživanja 2008. godine, realizovana su nova zaštitna iskopavanja.

Zahvaljujući uspešnoj saradnji Arheološkog instituta iz Beograda, Zavičajnog muzeja Knjaževac i Rimsko-germanske komisije Nemačkog arheološkog instituta iz Frankfurta na Majni, 2010. godine realizovana je geofizička prospekcija lokaliteta. 

Tokom 2013. i 2014. godine nastavljena su zaštitna istraživanja nekropole Slog.

Prirodne karakteristike okoline Timacum Minus-a

Oblast šire okoline arheološkog nalazišta Timacum Minus-a pripada Timočkoj krajini, odnosno centralno–balkanskoj regiji. Prirodnu granicu na istoku i jugoistoku predstavlja masiv Stare planine dok je na zapadu i severozapadu knjaževačko područje ograničeno krečnjačkim planinama – Tresibabom, Ozrenom sa Devicom, Slemenom i Krstacem. Na ovim terenima česte su pojave karsta: ponornice, vrtače, pećine i ledenice. Na jugu ove oblasti su Svrljiške planine, a sa severne strane je planina Tupižnica (Lasovačka planina). Prirodna granica na severu je Vratarnička klisura. Planine koje se prostiru na ovom području pripadaju karpatsko–balkanskim planinama. Ove planine su raznovrsnog geološkog sastava usled čega se javljaju brojne rude.

Reljef knjaževačkog kraja pripada oblasti Gornjeg Timoka i predstavlja tip „šah reljefa“ u kom se smenjuju kotline i doline sa planinama. Dolina Belog Timoka ispresecana je ograncima Stare planine, Tresibabe i Tupižnice. Ove planine poznate su po svojim lovištima.

Istočno od Timoka je masiv Stare planine koji predstavlja prirodnu granicu prema Bugarskoj.

Knjaževački kraj odlikuje razvijena hidrografska mreža. Najznačajnije mesto ima reka Beli Timok na čijoj je obali formirano naselje Timacum Minus. Beli Timok čine Svrljiški i Trgoviški Timok.

Rudne naslage karakterišu čitavu dolinu Timoka. Ovo područje obiluje ležištima uglja i rudama metala. Najzastupljeniji metali su: bakar, zlato, srebro i gvožđe.

Nekropole

Tragovi najstarije nekropole iz perioda I–III veka otkriveni su zapadno od utvrđenja na lokaciji Slog. Na ovom lokalitetu istražen je i deo kasnoantičke nekropole iz druge polovine IV i prve polovine V veka.

Nekropola stanovnika Timacum Minus-a iz perioda II–III veka nije istražena, ali su sačuvani njeni kameni nadgrobni spomenici. Oni su sredinom III veka, u vreme velike opasnosti zbog upada varvara i Gota na teritoriju Carstva, poslužili kao građevinski materijal za ojačavanje bedema utvrđenja.

U blizini utvrđenja, istražen je manji deo biritualne nekropole (pokojnici su sahranjivani i kremacijom i inhumacijom) sa kraja III i početka IV veka.

Na lokaciji Slog, u sloju iznad antičke nekropole, otkriveni su ostaci srednjovekovnog groblja iz perioda IX–X veka. Arheološki materijal pronađen u nekropoli ukazuje da je u njoj pohranjen slovenski živalj.

Verovanja i rituali

Antički narodi ostavljali su za sobom tragove materijalne kulture, ali i odjeke svojih verovanja i nadanja. Analiza arheoloških materijala sa nekropole Slog, koja je delimično istražena, a nalazi se u blizini utvrđenja Timacum Minus, dala je podatke o pogrebnom ritualu i postojanju kulta mrtvih kod stanovnika kasnoantičke i srednjovekovne Ravne.

Nekropola Slog je korišćena dug vremenski period. Najstariji istraženi grobovi su iz perioda I–III veka. Žitelji antičke Ravne nastavljaju da koriste stariji kultni prostor i u kasnoj antici tokom druge polovine IV i prve polovine V veka. Najmlađi sloj ove nekropole potiče iz perioda IX–X veka. Novijim arheološkim istraživanjima, uočen je i stariji horizont srednjovekovnog sahranjivanja iz VII–IX veka.

Na kasnoantičkoj nekropoli Slog preovlađuje skeletno sahranjivanje. Pokojnici su u ležećem položaju, orijentisani uglavnom zapad-istok, sa glavom na zapadu. Grobna jama je najčešće pravougaone ili elipsoidne osnove. Nadgrobne konstrukcije su, nažalost, oštećene ukopavanjem srednjovekovnih grobova. Analizom dobijenih rezultata arheološkog iskopavanja nekropole, potvrđene su tri hronološke faze sahranjivanja. U njima se uočava promena socijalno-ekonomskog statusa pohranjenog stanovništva.

Prva faza nekropole potiče iz vremena procvata naselja Timacum Minus-a (350–380. god.). Pokojnici su sahranjivani sa luksuznim grobnim prilozima i ličnim predmetima. Nakit pokojnika, staklene posude i novac kao prilozi u grobovima oslikavaju ovaj prosperitetni period. U grobovima žena najčešće je pronalažen nakit – niske od perlica, minđuše i narukvice, izrađeni u lokalnoj radionici ili u nekom obližnjem, većem zanatskom centru. U grobovima muškaraca pronađeni su delovi pojasnih garnitura, dok su u jednom grobu pronađene kopče vojnih sandala, fibule, staklene posude i novac.

Osim ostataka materijalne kulture, u grobovima kasnoantičke nekropole Slog, zabeleženi su i tragovi pogrebnog rituala. U prvoj fazi sahranjivanja konstatovan je običaj polaganja posuda u grob pokojnika. Ovaj običaj povezan je sa paganskim verovanjem da su živi u obavezi da svojim precima obezbede hranu i piće. To su ujedno predmeti koje će pokojnik koristiti i nakon smrti. Keramički i stakleni pehari, keramički krčazi i lončići obično su polagani ispod stopala pokojnika. U ovoj fazi sahranjivanja, uočen je običaj ritualnog lomljenja posuda na grobu pokojnika. Posude su korišćene prilikom pogrebne gozbe i tokom praznika posvećenih mrtvima.

Pored ovih posuda predviđenih za žrtvu pokojniku, najčešće su u ženske grobove, polagani i toaletni setovi. Staklena bočica i balsamarijum smešteni uz pokojnicu sa nadom da će ih koristiti i na nekom drugom svetu.

Običaj polaganja novčića u grobove pokojnika konstatovan je i u prvoj (350–380. god.) i u drugoj fazi (380–410. god.) sahranjivanja na nekropoli Slog. Novčić u ruci pokojnika služi za plaćanje prelaza preko reke Aheront čamdžiji Haronu.

Tokom druge faze sahranjivanja na nekropoli Slog (380–410. god.), zadržao se običaj polaganja pića i hrane u grob. U dva groba uočeni su tragovi kulta mrtvih u vidu polaganja jabuke sa zabodenim novčićima i u vidu polaganja jajeta kao grobnog priloga. Jabuka simboliše večnu mladost i uskrsnuće, a jaje vitalnu energiju i rađanje novog života. Kao grobni prilog, jaje se često koristilo kao hrana koja daje snagu za put u onostranost.

Osim prisutne stare pogrebne tradicije tokom druge faze sahranjivanja, uočavaju se izvesni elementi varvarizacije u pogrebnom ritualu. Ovo se objašnjava prisustvom federata u rimskoj vojsci krajem IV veka. Vojničke trupe federate sastavljene od Istočnih Germana i Alana boravile su i u timočkoj oblasti. Ritual polaganja troslojnih češljeva od jelenskog roga pored glave pokojnika povezuje se upravo sa ovim novopridošlim pomoćnim jedinicama rimske vojske. Istraženi ratnički grobovi ove faze oslikavaju nemirne istorijske događaje u drugoj polovini IV veka. Uopšteno gledano, grobni prilozi ove faze su oskudniji u odnosu na prethodnu fazu sahranjivanja, što odgovara opštem osiromašenju naselja u Ravni.

Ritual polaganja zmije u grob pokojnika konstatovan je i u prvoj i u drugoj fazi sahranjivanja kasnoantičke nekropole Slog, kao i na srednjovekovnoj nekropoli Slog. Uobičajen atribut boga Dionisa je zmija. Dionis, ovenčan vencom od zmija, svojim poklonicima nudi isceljenje i vaskrsnuće. Simbol zmije se povezuje još i sa bogom Asklepijem i tračkim božanstvom Sabazijem. Bog lekarske veštine, Asklepije, nosi štap oko kojeg je obavijena zmija. Simbolične životinje, orijentalnog božanstva Sabazija, su kornjača, gušter, žaba, ovan i zmija. Po svojim osobinama blizak bogu Dionisu, Sabazije poštovaocima nudi preporod. U rimskom naselju Timacum Minus posvedočeno je prisustvo življa tračkog porekla. Kao poklonici Sabazija, stanovnici u antičkoj Ravni su u pogrebni ritual verovatno uključili elemente njegovog kulta.

U poslednjoj fazi sahranjivanja kasnoantičke nekropole Slog, koja je datirana u prvu polovinu V veka (410–450.god.) uočava se jasna promena u pogrebnom ritualu. Sahranjeno stanovništvo je uglavnom bez grobnih nalaza što ukazuje da je u ovoj fazi populacija hristijanizovana, ali i da je naselje u Ravni ruralizovano. Paganski preobraćenici su u duhovnoj kulturi čuvali svoja stara verovanja i mitove. U materijalnim ostacima poslednje faze kasnoantičke nekropole Slog nema više tragova „varvarskog“ kulta mtrvih. Hunsko razaranje 443. godine pogađa i Timacum Minus. Kasnoantička nekropola Slog je, verovatno, bila u upotrebi izvesno vreme nakon ove destrukcije.

Najmlađi sloj nekropole Slog potiče iz perioda IX–X veka. Formirani na starijem kultnom prostoru, tik iznad starije kasnoantičke nekropole, srednjovekovni ukopi delimično su oštetili kasnoantičke grobove. Pokojnici su sahranjivani u ukopanim rakama bez grobne konstrukcije. Polagani su na leđa, u opruženom položaju sa različito postavljenim rukama. Orijentisani su u pravcu istok-zapad sa glavom postavljenom na zapadu. Pohranjeno stanovništvo je sahranjivano sa nakitom, ukrasima za odeću ali i sa predmetima koje su svakodnevno koristili (alatke, oružje, brus, kresiva). Upadljivo je prisustvo starijih, „paganskih“ običaja u vidu polaganja posuda za piće i hranu u grob pokojnika. Najbliži prilažu hranu i piće da bi pokojniku olakšali put u večno obitavalište. Običaj ritualnog lomljenja posuda iznad groba, koji je zabeležen i na kasnoantičkoj nekropoli Slog, evidentiran je i na srednjovekovnoj nekropoli. Čest običaj u ritualima prelaza koji se beleži u okviru srpske mitologije, magijsko razbijanje posuda, prisutan je u pogrebnom ali i svadbenom kultu. Svrha razbijanja posuda je da se razbije zlo kao i da se obezbedi pokojniku mir i spokoj na onom svetu. Jedno od objašnjenja ove kultne radnje je da se „razbijanjem“ posuda pokojnikova duša umiruje i tako ne može da naškodi srodnicima. Još jedan zajednički običaj za obe nekropole je polaganje jajeta u grob. Jaje kao simbol obnavljanja života pruža nadu u vaskrsenje. U srpskim narodnim verovanjima jaje štiti od uroka i često se koristi u običajima koji pospešuju zdravlje.

U kultu mrtvih, srednjovekovnih stanovnika Ravne, prisutan je i običaj pogrebne gozbe – daće. U sloju gareži, iznad jednog groba, pronađeni su ostaci kostiju svinje i kokoši koji ilustruju ovaj običaj. Još jedan ritual tipičan za slovenske srednjovekovne nekropole, prisutan na nekropoli Slog, je paljenje obrednih vatri u blizini groba. Deo zapaljene obredne vatre polaže se u samu grobnu raku. Vatra svojim plamenom pročišćuje, uništava zlo i štiti od zlih demonskih bića.

U par grobova konstatovan je ritual ograđivanja pokojnika kamenjem. Verovalo se da je na taj način preminuli zaštićen. Ovaj običaj je dugo prisutan u slovenskoj tradiciji. Kamen, simbol neprolaznosti, kao da garantuje večno trajanje duše umrloga. U srpskoj narodnoj religiji razvijen je kult kamena za koji se veruje da je stan višeg bića ili duše preminuloga. Kao bezlično božanstvo, kamen ima ambivalentnu prirodu, povezuje se sa htonskim ali i sa revitalizujućim svojstvima.

Ritualno polaganje zmija u grobove uočava se i na kasnoantičkoj i u ranosrednjovekovnoj nekropoli Slog. Zmija kao kultno, htonsko biće štiti pokojnika i čuva sam grobni prostor. Svojim dvoznačnim simbolizmom zmija u sebi ujedinjuje smrt i život. Povezuje se sa carstvom mrtvih, ali i sa idejom ponovnog rođenja. U srpskoj mitologiji zmija zauzima značajno mesto. Pripisuju joj se mnoge magijske moći – štiti kuću, polja, stoku, blago, isceljuje i garantuje plodnost. Pod uticajem autohtonih verovanja i tračko-dioniske kulture, srednjovekovno stanovništvo pohranjeno na nekropoli Slog je, iako hristijanizovano, očuvalo tradicijski starije rituale vezane za kult zmije.

Posebno kultno mesto, nekropola, groblje, oduvek je bilo linija između onostranog i ovostranog, mesto rastanka i poslednjeg pozdrava. Čovekova vera i nada u život nakon smrti iskazivana je kroz pogrebni ritual. Ovi običaji pokojniku obezbeđuju smiraj duše. Elementi kulta sa nekropole Slog ilustruju obrede kojima je stanovništvo antičke i srednjovekovne Ravne pribegavalo kako bi na dostojan i brižan način poslednji put ispratilo svoje voljene i olakšalo im „prelaz“ granice između dva sveta.

Saobraćajnice

Najznačajniji antički put koji prolazi kroz oblast Timoka je Via Lissus–Naissus–Ratiaria. Ovaj put predstavlja važnu vezu između Podunavlja i Jadranskog mora. Još jedan važan put koji je uključivao dolinu Timoka je put Naissus–Serdica. Pomenuti put je vodio ka Nišu odakle se račvao ka Beloj Palanci (Remesiana) i Pirotu (Turres).

Dva najvažnija raskršća u timočkoj oblasti nalaze se na ušću Timoka u Dunav na severu i kod ušća Svrljiškog u Trgoviški Timok na jugu. Ove raskrsnice povezivale su dva veća rimska puta Viminacium–Ratiaria i Naissus–Ratiaria. Kod Prahova (Aquae) na severu, spajali su se timočki i dunavski put. Kod Knjaževca na jugu, putevi su se račvali u više pravaca: ka jugu i jugoistoku (Niš i Pirot), severu (dolina Crnog Timoka), zapadu (dolina Morave) i istoku (Arčar).