Zavičajni muzej Knjaževac osnovan je sa ciljem da sakuplja, čuva, naučno obrađuje i prezentuje kulturnu baštinu knjaževačkog kraja.

Zavičajni muzej Knjaževac, kao jedinstvena lična karta grada, predstavlja regionalni muzejski istraživački centar sa modernizovanim programskom šemom koja po sadržaju i temama prevazilazi lokalne i regionalne okvire sa povećanom obrazovnom i promotivnom ulogom. Svojim radom, Zavičajni muzej Knjaževac, doprinosi razvoju zajednice kroz jačanje svesti o značaju očuvanja kulture, istorije, bogate i raznolike tradicije i stvaranje jedinstvenog doživljaja i specifične kulturno-turističke ponude.

Na inicijativu učitelja Nikole Micića Lande, 1970. godine Knjaževac dobija istorijsko-muzejsku zbirku osnovanu pri Matičnoj biblioteci, a od 1971. grad preuzima brigu o starinama i predmetima sa obližnjih lokaliteta. Muzejska zbirka nalazila se u prostorijama Matične biblioteke na Trgu oslobođenja br. 19 sve do 1975. godine kada je, nakon sistematskih arheoloških istraživanja na lokalitetu Timacum Minus u selu Ravna, otvorena stalna muzejska postavka u zgradi u Karađorđevoj ulici. Od 1971. godine za potrebe čuvanja muzejskih predmeta oslobođen je jedan deo objekta u Karađorđevoj 15. Iste godine rukovodstvo nad muzejskom zbirkom preuzeo je profesor istorije Tomislav Janaćković. Na čelu Zavičajnog muzeja je sve do 2001. godine. Muzejska zbirka je u ovom prostoru i zvanično otvorena za javnost 25. novembra 1975. godine.

Kao samostalna ustanova kulture počinje da radi 1980. godine pod nazivom Zavičajni muzej Knjaževac. 1982. godine obezbeđen je objekat za potrebe muzeja, a nakon istraživanja praistorijskih nalazišta Škodrino polje i Baranica, koje je iste godine organizovao Centar za arheološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu zbirka je dopunjena, te od 1985. dobija novi izgled. 1987. godine arhitekta Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sima Gušić, radi projekat adaptacije objekta u Karađorđevoj 15 na osnovu koga će se u narednih dvadeset godina raditi na uređenju prostora muzeja. 1996. nakon radova na sanaciji i adaptaciji jednog krila ovog objekta, deo bogatog fonda Zavičajnog muzeja, zahvaljujući prof. dr Petru Petroviću, arhitekti Simi Gušiću, kustosima: arheologu Svetozaru Jovanoviću i etnologu Dušici Živković doživljava novu, modernu koncepciju i prezentaciju. U periodu od 2001. do 2008. godine muzej vizionarski predvodi upravo Dušica Živković.

U toku nekoliko decenija predanog rada Zavičajni muzej Knjaževac postaje kompleksna celina u čijem su sastavu odeljenja za arheologiju, etnologiju, kulturnu istoriju i istoriju umetnosti, konzervaciju, fotodokumentaciju kao i vodička služba, tj. matična zgrada Zavičajnog muzeja, Muzej grada u Kući Ace Stanojevića i Arheo-etno park sa lapidarijumom u Ravni.

Povoljan geografski i strateški položaj knjaževačkog kraja, bogata prirodna baština, brojne starine, ostaci gradova, utvrđenja, crkvišta već sredinom 19. veka privlače pažnju značajnih naučnika i istraživača toga doba. Tada započinju i prva istraživanja doline Timoka.

Prvu studiju o knjaževačkom kraju, kako navode Petrović i Jovanović, objavio je Stevan Mačaj, fizikus okruga knjaževačkog, član Mađarskog kraljevskog društva u Pešti (prirodne nauke) i dopisni član Srpskog učenog društva (Građa za topografiju okruga knjaževačkog, Glasnik SUD XIX, 1866. 287-345). Feliks Kanic, poznati putopisac i istraživač starina, Knjaževac posećuje u nekoliko navrata. U njemu boravi kao lični gost dr Mačaja i pridružuje mu se u istraživanjima. Kao rezultat ovih istraživačkih pohoda, pronalazimo dragocene opise Knjaževca i okoline u Kanicovim delima: Rimske studije u Srbiji (Beč, 1892. 97-103) u kojem posebnu pažnju posvećuje Ravni i popisu važnijih starina ovog kraja, u Srbija, zemlja i stanovništvo prvi put objavljene 1904. godine u Lajpcigu. Za proučavanje rimskih epigrafskih spomenika knjaževačkog kraja, ali i zbog podataka o prvim aktivnostima na sakupljanju i „zaštiti” spomenika kulture u Knjaževcu, važno je pomenuti i Alfreda fon Domaševskog, jednog od urednika izdanja Korpus latinskih natpisa (Corpus inscriptionum latinarum), koji je ostavio podatke o spomenicima prenetim u knjaževačku kasarnu sa obala Timoka i iz Ravne. Od značaja za proučavanje knjaževačkog kraja su i prilozi Jovana Miškovića, jednog od najučenijih oficira u Srbiji i redovnog člana Srpskog učenog društva Knjaževački okrug objavljeni u Glasniku SUD 1881. godine, knjiga Koste Popovića Put licejskih pitomaca po Srbiji 1863. objavljena 1876. godine i studija Dragoljuba Jovanovića Knjaževački okrug, u Iz Timočke krajine-prilog za istoriju i etnografiju Srbije, objavljene u Beogradu 1889. godine.

U periodu između 1899-1902. godine Antun fon Premerštajn iz Austrijskog arheološkog instituta i Nikola Vulić, profesor Univerziteta u Beogradu vrše istraživanja na arheološkom nalazištu u Ravni. Pored dragocenih podataka koje objavljuju u Godišnjaku Austrijskog arheološkog instituta i Spomeniku Srpske Kraljevske Akademije, rad Nikole Vulića na lokalitetu u Ravni, predstavlja pionirske korake u oblasti muzeologije na ovim prostorima, kada su brojni spomenici otkriveni u toku arheoloških istraživanja, otkupljeni ili dobijeni na poklon od lokalnog stanovništva, preneti u niški muzej.

U publikaciji Petra Petrovića i Svetozara Jovanovića "Kulturno blago knjaževačkog kraja" (Beograd, 1997. 9-10), dobijamo i sistematizovane podatke o prvim istraživačima starina.

Jasno je da se pomenute aktivnosti na prikupljanju starina ne mogu smatrati organizovanom muzeološkom delatnošću, ali su za vreme i sredinu u kojoj su se odvijale predstavljale prave pionirske poduhvate. Poznato je da je dr Mačaj bio prvi numizmatičar u Knjaževcu, da je knjaževački profesor Ristić bio zainteresovan za arheologiju, a na osnovu pisanih pomena nekadašnjeg direktora Gimnazije u Knjaževcu Milana A. Kostića može se zaključiti da je ipak postojala određena briga i svest o čuvanju starina – spomenika kulture koji uglavnom potiču sa kasnoantičkih ili srednjovekovnih spomenika u okolini grada. U arhivskoj građi koja se čuva u Istorijskom arhivu Timočke krajine pominju se i izuzetni primerci narodne umetnosti i zanatstva koji su izlagani, čak i nagrađivani na Svetskim izložbama krajem 19. i početkom 20. veka (Svetska izložba u Parizu 1889. i Londonu 1907. godine). Neke od prvih planiranih akcija radi očuvanja kulturne baštine i podizanju nivoa kulturnog života u Knjaževcu vezuju se za Udruženje Timočana i Krajinaca osnovanom 1925. godine u Beogradu i njegovim omladinskim sekcijama koje su se bavile organizovanjem kulturnih događaja (izložbi, predavanja, izleta) u gradovima Timočke krajine. Prva velika izložba priređena je u Knjaževcu 1933. godine u zgradi tadašnje Gimnazije, danas osnovne škole „Dimitrije Todorović Kaplar”, a povodom obeležavanja stogodišnjice od oslobođenja Timočke krajine i Knjaževca od Turaka 1833. godine.

Može se reći da je 1947. godina predstavljala početak njihovog sistematskog prikupljanja ako izuzmemo istraživanja, popis i „sakupljanje“ muzejskih predmeta u toku 19. i početkom 20. veka. Prva zbirka bila je izložena u zgradi bolničkog ekonomata - zgradi stare bolnice iz 1851. godine koja je kasnije porušena. O stručnoj pomoći, koju je pružio muzej iz Beograda u sakupljanju dokumentacije i muzejskih predmeta, svedočio je stari knjaževčanin i sam inicijator i realizator ove postavke Žika Antić. Na istom mestu i u istom obliku ostaje do 1956. kada je premeštena u centar grada, ali već 1957. prestaje da postoji, a deo eksponata preuzimaju muzeji u Nišu i Zaječaru.

Zavičajni muzej Knjaževac više od tri decenije, u saradnji sa naučnim ustanovama, u prvom redu sa Arheološkim institutom u Beogradu, učestvuje u arheološkim istraživanjima Ravne (Timacum Minus) – antičkog, administrativnog, vojnog, kulturnog i privrednog središta šire oblasti, srednjevekovnog naselja sa veoma bogatom nekropolom. U saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture iz Niša, muzej je učestvovao u istraživanjima srednjevekovnih crkava u Donjoj i Gornjoj Kamenici. Arheološka istraživanja u Škodrinom polju kod Jelašnice, kao i istraživanja paleolitskih stanica u pećinama kod Baranice i potkapine u ataru sela Gabrovnica, Zavičajni muzej vršio je sa Centrom za arheološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Sa Etnografskim muzejom iz Beograda više od jedne decenije sprovode se sistematska rekognosciranja. Prikupljena je vredna dokumentacija o duhovnoj i materijalnoj kulturi šireg područja Knjaževca i Stare planine, o čemu svedoči objavljena monografija „Knjaževac i okolina”.

Zavičajni muzej potpisao je Ugovor o saradnji sa Arheološkim institutom iz Beograda u okviru koga se realizuje i međunarodna saradnja, između pomenutih institucija i Arheološkog instituta iz Frankfurta na Majni. Na čelu stručne ekipe su dr Gerda Sommer von Bulow, dr Sofija Petković i kustos arheolog Bojana Ilijić. U okviru prve faze ovog međunarodnog projekta obavljena je geofizička prospekcija kulturnog dobra Timacum Minus u selu Ravna kod Knjaževca. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture Republike Srbije.

U saradnji sa Odeljenjem za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, pod rukovodstvom profesora dr Nenada Makuljevića, Zavičajni muzej Knjaževac započeo je realizaciju višegodišnjeg naučno-istraživačkog projekta „Sakralna topografija Knjaževca i okoline“. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture Republike Srbije. „Voće Timoka” je naučno-istraživački projekat koji je Zavičajni muzej Knjaževac inicirao i započeo, a koji predstavlja saradnju stručnjaka iz više muzeja na regionu i Srbije, iz različitih oblasti: etnologije, arheologije, istorije umetnosti, biologije i dr.

Knjaževački kraj i obližnji lokaliteti, o kojima se stara Zavičajni muzej Knjaževac, pružaju sjajne mogućnosti istraživačima i naučnim radnicima. Ovome doprinosi i sama koncepcija muzeja kao i položaj Arheo-etno parka. Tako Muzej pruža mogućnosti za organizovanje različitih kurseva (konzervacija, škole starih zanata), naučnih skupova i tribina, nastave na terenu (arheologija, etnologija, muzeologija, konzervacija, itd.). Treba naglasiti da je Zavičajni muzej Knjaževac relativno mlada ustanova zaštite i zato sve ove mogućnosti treba da predstavljaju izazov svim muzealcima, istraživačima i naučnim radnicima.